De Schildpad Beweegt

Op de dag dat ik mijzelf promoveerde van de kinder- naar de volwassenenafdeling van de Baarnse Bibliotheek liep ik overweldigd door het ongelofelijk grote aanbod te dwalen tussen de schappen. Ik had geen flauw benul welke van de talloze boeken ik zou moeten kiezen en stond eigenlijk op het punt om maar weer terug te keren naar de veilige armen van de A, B en C boeken.

Maar toen zag ik ineens een rij identieke witte ruggen, ieder voorzien van een vreemd symbool: vier zwarte bolletjes van steeds kleiner formaat die samen een soort kromme, uitgerekte drol vormden, het icoon voor science-fiction en fantasy leerde ik later.

Dit was de discworld serie van Terry Pratchett, de schijfwereld. Ik las de eerste twee delen, ik las een tweede en ben eigenlijk nooit meer gestopt. Ik kan niet zeggen dat er ooit een schrijver geweest is die me meer heeft weten te boeien, harder heeft laten lachen en dieper heeft doen nadenken dan Terry Pratchett.

De Schijf

Het gros van de boeken van Pratchett spelen zich af op de zogenaamde schijfwereld. De schijf is een platte wereld, zij rust op de schouders van vier olifanten die op hun beurt weer staan op het schild van een schildpad met kosmische proporties, de grote A’Tuin. Op deze schijfwereld wonen de mensen, dwergen, tovenaars en heksen die we kennen uit de boeken van Tolkien en duizenden sprookjes en fantasyromans. Maar Pratchett schrijft niet zomaar fantasy. Oh nee.

 

Het Verhaal

De beginnende Pratchett lezer, zeker een die al enige ervaring in het fantasygenre heeft, zal zich misschien in de maling genomen voelen. Een gemiddelde Discworld roman komt over als een parodie. De gebeurtenissen zijn kolderiek en de personages karikaturen.

‘Dit is niet meer dan een grap, een niemendalletje dat ik weldra terzijde zal leggen om me te wijden aan de grote schrijvers!,’ zal de lezer denken.

Maar dan gebeurt er iets. Een passage refereert naar de oerknal, de functie van religie of de waarde van politiek en is zo subtiel in het verhaal verweven dat het inzicht door alle barrières heen glipt en de weerloze lezer in de kern raakt en hem voor eeuwig verandert.

Pratchett strooit gul met dergelijke wijsheden in zijn romans, maar blijft tegelijk altijd in dienst van het verhaal. Het verhaal is misschien wel de kern van zijn wijsheid, want op de schijf is niets zo krachtig als het verhaal. Verhalen zijn de motor van de wereld en verlenen de wereld haar bestaansrecht. Ze vormen een heel echt element in het periodiek systeem van de schijfwereld; het heet Narrativium.

 

Menselijkheid

Waar het verhaal de motor van Pratchetts werk is lijkt zijn grootste bron van inspiratie de Mens, met een hoofdletter. In Good Omens, het boek dat hij schreef met dat andere zwaargewicht: Neil Gaiman, wordt de film The Omen herschreven. Het demonische kind in deze films is echter niet hetzelfde  als zijn incarnatie in het boek. Het kind valt in het boek niet in handen van de Satanisten en ook de hemelse machten komen niet bij hem. Gespeend van elke invloed wordt hij niet de Antichrist, niet de verlosser, maar een toonbeeld van menselijkheid, niet goed, niet slecht, maar Mens.

De Menselijkheid is een thema dat met enige regelmaat terugkeert, met name in zijn latere werk.

 Bij Pratchett gaan mensen gaan hun eigen weg, ze trekken zich niets aan van voortekenen en voorspellingen en creëren hun eigen wereld met de kracht van verbeelding, met de kracht van verhalen. Goden op de schijf zijn slechts zo machtig als het aantal mensen dat in hen gelooft. Het machtigste wezen op de schijf is een heks met een inzicht in de mens die grenst aan het bovennatuurlijke. En zelfs die macht heeft zij alleen maar bij de gratie van de mensen die haar deze macht toedichten.

Pratchetts boeken vertellen ons dat we als mensen niet alleen enorme macht hebben, maar tegelijk ook alle verantwoordelijkheid die daarbij komt kijken. Als iets fout gaat komt dit door onze eigen acties en het had vermeden kunnen worden als we niet zo verdomde menselijk waren.

Wat ik hier vertel is maar een fractie van wat de boeken van Pratchett te bieden hebben. Het zijn boeken met overweldigende diepgang gebonden in de even overweldigende nederigheid van een schrijver die aan het begin van al zijn boeken een tekst af laat drukken waarin hij ontkent literatuur te produceren. Het zijn boeken met personages die tegelijk imponeren en ontroeren en waar iedereen zich uiteindelijk in zou moeten kunnen verplaatsen. Niets menselijks is ons immers vreemd.

Het nieuwe boek van Terry Pratchett heet Dodger.